Kvifor er den verdas mest selde pianoplate? – Kultur

Köln, 1975.

Dagen hadde starta heilt sinnssjukt bra: Verdas største pianostjerne, amerikanaren Keith Jarrett, var på veg til Köln for å spele ein unik konsert.

Og det var Vera Brandes (18) som hadde booka han.

Den unge konsertarrangøren hadde gjort hundreårets skup, men no, berre få timar før det heilt utselde showet, var stjerna rasande og i ferd med å forlate operahuset.

Keith Jarrett nekta å spele.

Veras møte med Keith

– Om eg ikkje fekk den mannen til å spele, så var det over. Da måtte eg sjå meg om etter noko anna å gjere her i livet, seier Vera Brandes.

Sjølv 50 år seinare kan ho framkalle kjensla av stress. I dag sit Vera på kontoret sitt sør i Hellas og fortel over skjermen om den skjebnesvangre fredagen i januar 1975.

Utan Vera hadde hipsterheimar over heile verda mangla det ikoniske albumet i bokhylla mellom kaktusen og platespelaren. Vera Brandes’ liv hadde sett heilt annleis ut, Keith Jarrett hadde berre vore eit namn for jazzfolket, og viktigast av alt:

Verda hadde gått glipp av udødeleg musikk.

Da Vera møtte Keith, var ho fersk i musikkbransjen og gjekk framleis på vidaregåande skule.

Keith Jarrett var superstjerne. Han var teknisk briljant og kjend som ein perfeksjonist på lyd, med absolutt gehør og ei heilt eiga evne til å skape musikk ut av tomme lufta.

No var han ute på ein ambisiøs turné: Kvar konsert skulle vere rein improvisasjon.

Ingen notar, ikkje noko band i ryggen. Eit piano, eit geni.

For å skape magien han jakta på, kravde Keith eit heilt spesielt, nesten tre meter langt konsertflygel:

eit Bösendorfer Imperial 290.

Den skjebnesvangre feilen

Dagen Keith Jarrett kom til Köln, var han nokså uggen. Sliten av konserten kvelden før og ei lang reise. Han hadde køyrt bil frå Zürich og hadde attpåtil vondt i ryggen.

I operahuset på fredag ettermiddag var det folketomt og stille. Vera viste Keith og manager/produsent Manfred Eicher inn på ei mørklagt scene for å teste lyden på gigaflygelet.

Instrumentet skulle klinge i den digre salen, det skulle gi Keith godkjensla, fylle han med inspirasjon.

Pianisten stilte seg ved instrumentet, la hendene på tangentane og trykte ned. I det sekundet blei det tydeleg at noko var frykteleg feil. Tonane var sure. Lyden puslete.

Dette var ikkje det keisarlege flygelet han hadde bestilt.

– Dei øvste oktavane verka ikkje. Dei svarte tangentane i midten sat fast … det var krystallklart at det her var eit uspelbart piano, hugsar Vera Brandes.

Det viste seg at scenearbeidarane hadde trilla fram feil piano, eit gammalt Bösendorfer baby grand! Flygelet er berre halvparten av storleiken – og akkurat det her var i tillegg ræva. Pedalane hang og det var frykteleg ustemt.

Keith Jarrett gjorde det straks klart at han ikkje kom til å gjennomføre konserten på dette instrumentet.

Hadde Vera vore ein person som tenkte scheiße, dieses Klavierkonzert wird nicht stattfinden, kunne historia stoppa her.

Men Vera er ikkje ein slik person.

Ho begynte å ringe rundt. Det var ikkje mogleg å oppdrive det rette pianoet på så kort tid, dessutan regna det (noko som ville øydelagt instrumentet under transport).

Så dukka pianostemmaren opp.

Etter å ha jobba litt med det slitne flygelet, sa han det Vera mest av alt lengta etter å høyre: «Eg trur eg kan fikse det.»

– For meg var pianostemmaren stjerna den kvelden, seier Vera.

Keith var skeptisk. Han ville framleis ikkje spele på eit for lite flygel. Han hadde pakka saman sakene. Utanfor skulle broren til Vera køyre stjerna tilbake til hotellet da ho kom springande ut frå operahuset.

– Eg stilte meg ved sidan av bilen kor Keith Jarrett sat i passasjersetet, og sa: Om du ikkje speler i kveld, er eg «føkka». Og det er du også.

Det kjendest som om han stira på ho i tre minutt. Ho ute i regnet, han inne i bilen.

– Så sa han: «Eg speler. Men gløym aldri, berre for deg.»

Feil piano, fantastisk effekt

Klokka halv tolv om kvelden begynte Keith Jarrett å spele det som skulle bli ein av verdas mest kjende konsertar. I éin time og seks minutt sat han der og sveitta og stønna og kjempa mot flygelet.

– Köln var annleis, det var så mykje som gjekk gale i forkant av konserten, har Keith sjølv sagt.

Men da den siste pianotonen fada ut i konsertsalen, reiste publikum seg og klappa som dei aldri hadde klappa før.

Det var flaks at alt saman – tross den elendige starten på kvelden – var tatt opp på band.

For å skjøne kvifor Kölnkonserten har fått den ikoniske statusen, treng vi hjelp av fagfolk. Jazzpianist Espen Berg har hatt eit nært forhold til konserten sidan studietida.

– Eg vart veldig fascinert da eg skjønte at alt var improvisert. Konserten tente ein gnist i meg, ein draum om ein dag å få til noko liknande sjølv, seier Berg.

Heilt frå første sekund beviste Keith Jarrett at han var ein improvisasjonskunstnar av dei sjeldne. Opninga av konserten er nemleg inspirert av «no-må-publikum-sette-seg-signalet» til operahuset i Köln. Om du høyrer godt etter, kan du høyre publikum humre av den nonchalante opninga.

Her kan du sjå og høyre Espen Berg gjenskape starten Keith Jarrett fann opp i 1975.

NB: Slå på lyd! Du kjem ikkje til å angre.

Når Espen Berg høyrer på det originale konsertopptaket, høyrer dei finjusterte pianoøyra hans raskt at Keith Jarrett speler på eit medium minus flygel.

– Eg høyrer særleg på bassregisteret at strengane er korte. Det blir ei forvrenging av overtoneregisteret. Vi høyrer at det er eit lite instrument, og at han speler kjempehardt! Han berre køyrer over flygelet.

På sett og vis kan vi seie at det var nettopp Veras elendige instrument som fekk Keith til å skape jazzmagi den vinterkvelden i 1975.

– Det var nok veldig frustrerande, men han fekk eit temperament som han ikkje hadde fått om han spelte på eit stort og nytt flygel, seier Espen.

Avgrensingane pressa Keith til å vere kreativ på nye måtar.

Kva spelte han?

Keith Jarrett brukte dei første 13 minutta av Köln-konserten på stort sett å «groove» over A-moll- og G-akkordane. Men så kom det plutseleg eit skifte – han introduserte ein ny akkord (B), ein ny melodi, og leia konserten inn i eit heilt anna landskap.

– Han lar det gå så lang tid der han «loopar» dei same akkordane. Så når han først bryt ut, blir det veldig verknadsfullt. Han er også utruleg god på å lage slike opne passasjar som rører seg gjennom mange forskjellige toneartar.

Kölnkonserten er kjent for å klare å treffe både «vanlege» popmusikklyttarar og dei mest ihuga jazznissane.

– Keith har desse «groovane» som gjer det enklare for folk flest å skjøne kva han held på med, i tillegg til vanvitige løp som gjer det veldig imponerande. Enkelte passasjar er umogleg å kopiere.

Espen Berg vil ikkje prøve å spele nøyaktig det same som Jarrett. Her prøver han likevel så godt han kan å etterlikne ein av dei raskare og meir tekniske delane frå del 2 av konserten:

Espen Berg er så stor fan av Keith Jarrett at han har laga sine eigne «Kölnkonsertar» i Noreg, mellom anna «The Hamar Concert» og «The Nidaros Concert». Gjennom ein lang karriere er pianisten sikker i si sak:

Keith Jarrett har ein unik posisjon i musikkverda.

– Eg har brukt mykje tid på å finne nokon som improviserer like bra som han, men har enda ikkje gjort det.

Jubileum og spelefilm

Kölnkonserten er blitt ståande som eit perfekt døme på korleis hindringar og vanskar kan leie til unike prestasjonar. Kvelden som Keith ville avlyse, vart skriven inn i musikkhistoria.

Konserten er den mest selde pianoplata gjennom tidene. Ho treffer stadig nye lyttarar, inkludert dei musikalske genia av vår tid.

– Det er den utrulege fridomen han speler med som er så inspirerande, har Grammy-vinnaren Jacob Collier (30) sagt i høve 50-årsjubileet.

Vera Brandes fortsette i musikkbransjen i 20 år og vart ein sentral skikkelse i tysk jazz. Det finst ikkje foto eller filmopptak av Kölnkonserten, det var ikkje ønska av stjerna sjøl, fortel ho.

– Nei, nei, er du gal. Hadde Keith høyrd så mykje som eitt klikk frå eit fotoapparat, hadde han reist seg og gått, seier ho og ler.

I 2025 kjem spelefilmen basert på historia til Vera Brandes. «Köln 75» har premiere på filmfestivalen i Berlin.

– Filmen syner verkeleg farta og energien som var til stades den gongen. Men det er ikkje ei sukkersøt historie. Ein får god innsikt i dynamikken mellom Keith Jarrett og meg, seier Vera.

Vera begynte seinare å forske på musikk og nevrologi/psykologi.

Ho har aldri slutta å undre seg over korleis musikk kan trø over grensene for røynda og skape nye koplingar inni menneska. Augneblikka ein ikkje heilt kan forklare.

Som den kvelden i 1975 da Keith Jarrett til slutt ombestemte seg og spelte.

Berre for ho.

PS: Flaks at NRK hadde bra nok piano da Keith Jarrett var innom i 1974! Her spelar han mellom anna saman med norske Jan Garbarek (på saksofon).

PPS: Også flaks at Keith Jarrett spontant bestemte seg for å dukke opp på Moldejazz i 1972. Her kan du sjå solokonserten hans frå festivalen.

PPPS: Keith Jarrett held fram å inspirere nye generasjonar, som stjerneskotet Liv Andrea Hauge.

PPPPS: Framleis svolten på meir Jarrett? Her kan du høyre Espen Bergs Jarrett-favorittar: